- Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc tím

- Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc tím/ Em có chồng rồi, trả yếm lại anh! - Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc xanhYếm em em mặc, yếm gì anh, anh đòi! Bài ca dao rất gần gũi với nhiều người, cũng không có nhiều dị bản. Một số đặc điểm thi pháp gây ấn tượng là kết cấu, ngôn ngữ, thể thơ và biểu tượng.
1. Kết cấu:Hai vế có quan hệ đối lập về hình thức Đây là một khúc ca đối đáp giữa một người nam và một người nữ. Chúng ta chưa bàn đến câu 1 và câu 3 vội, vì 2 câu này bắt đầu là một câu đưa đẩy thuộc thể phú trong nghệ thuật cấu tạo một bài ca dao. Và dù hoa cúc vàng có nở ra bất kỳ một màu sắc gì khác thì nó cũng không làm thay đổi ý nghĩa đích thực của câu 2 và câu 4. 2 câu đầu là một lời ca dao, 2 câu sau là một lời ca dao khác, và chúng có quan hệ đối đáp - đối lập nhau về hình thức. Bởi trên bình diện ngôn ngữ, chúng ta thấy đó có thể là một cuộc đòi yếm/trả yếm và sự chối từ, một cuộc đòi - trả không thành công. Sự đa dạng của những phán đoán về nội dung Chúng ta thử minh xác xem đây là một cuộc trả yếm hay là một cuộc đòi yếm.Vì đây là một khúc ca được thể hiện trong một buổi hát đối đáp nào đó nên nội dung đích thực của nó chỉ là một giả thiết. Tuy nhiên, dù chỉ là một giả thiết thì giả thiết đó cũng phải phản ảnh được tâm tình chung của quần chúng thì mới được quần chúng lưu truyền cho tới ngày nay.
Có 2 giả thiết:
Giả thiết 1: Nếu cô gái hát trước thì đây là trường hợp xin trả yếm. Ta có thể nói xuôi ý câu này như sau: Đây là chiếc yếm anh tặng em khi chúng mình yêu nhau, nhưng nay vì duyên nợ không thành, bây giờ em đã có chồng, nên em xin trả chiếc yếm này cho anh. Và chàng trai đã trả lời một cách dịu dàng: Quả là anh có tặng em chiếc yếm đó, thế nhưng bây giờ em đã mặc nó và vì vậy bây giờ nó là của em. Nó đâu còn là của anh nữa mà bảo anh đòi!
Giả thiết 2: Nếu người con trai hát trước thì đây lại là đòi yếm. Lời người con trai thật cương quyết: Ngày trước tôi có cho cô một cái yếm. Nay cô đã có chồng cô phải trả lại cái yếm đó cho tôi. Cô gái đốp chát lại một cách đanh đá: Này, tôi bảo cho mà biết, yếm tôi đang mặc thì nó phải là yếm của tôi chứ yếm gì của anh mà anh lại đòi! Vô duyên! Xét về phương diện tâm lý, đã có can đảm đòi lại cái yếm mà mình đã cho người mình yêu, dù rằng người yêu của mình đã ôm cầm sang thuyền khác, thì đó là một hành vi không còn tình nghĩa. Đã không còn tình nghĩa thì giọng điệu phải gay gắt. Giọng điệu của chàng trai đã gay gắt thì giọng điệu của cô gái cũng phải chua ngoa cho tương xứng. Cứ xét theo giọng điệu thì giọng điệu của câu 2 không thể là giọng điệu của một người “đòi nợ” và giọng điệu của câu 4 không thể là giọng điệu của một người “bị đòi nợ”. Chữ “em” và chữ “anh” trong câu 2 và trong câu 4 nghe hiền lành, tràn trề tình cảm. Thử là giả thiết 2, bài ca dao phải được chuyển cách xưng hô như sau: - Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc tím Cô có chồng rồi cô trả yếm cho tôi - Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc xanhYếm tôi tôi mặc, yếm gì anh anh đòi! chứ không thể là cách xưng hô “anh-em” “em-anh” tình tứ như thế được. Vả lại, anh con trai nào lại chẳng nhớ nằm lòng câu ca dao này: Bắc thang lên hỏi ông trời Tiền cho gái có đòi được không? Bắc thang lên hỏi ông trăng Của chàng cho thiếp nói năng thế nào? Tuy nhiên, không đồng tình với hai cách hiểu và lý giải đó, tôi cho rằng bài ca dao thể hiện sự nuối tiếc về một tình yêu đẹp trong quá khứ. 2 câu đầu theo tôi là lời nói của chàng trai, chàng cất lên lời đòi yếm, nhưng mục đích chính là để hờn trách người con gái đã lấy chồng. Biết bao yêu thương vẫn còn chứa trong những câu thơ tám chữ đó. Người con trai chắc hẳn không muốn đòi lại chiếc yếm thật sự. Bởi "tình đã cho không lấy lại bao giờ" (Xuân Diệu).Tình cho không biếu không mà lị . Có thể anh đòi lại vì sợ nếu giữ nó, cô gái sẽ không dứt khoát với hoàn cảnh mới, cô sẽ vấn vương và sẽ khổ. Cũng có thể, anh muốn ướm lời để xem tình cảm của người con gái hiện giờ ra sao. Còn 2 câu sau là lời cô gái, dù đã có chồng nhưng thái độ của cô rất cương quyết không trả lại kỷ vật của người yêu - dải yếm đã trao cho mình trước đây. Hành động ấy thể hiện nỗi đau hiện tại trong lòng cô gái và sự nhớ thương một mối tình mà cô không nỡ lìa bỏ. Vì thế, cô từ chối trả yếm, từ chối một cách yếu ớt bằng lời nói. Hãy đọc lại "Yếm em em mặc, yếm gì anh anh đòi !". Câu thơ phá cách của một câu thơ 8 chữ, đay đi đay lại ngôn ngữ xưng hô mà hẳn trước đây, hai người hay nói với nhau "em" - "anh". Giữ yếm lại như hành động giữ một kỷ vật, tình yêu của chúng ta tuy không thành nhưng cũng không đáng phải "sòng phẳng"đến thế, không cần phải xoá mọi dấu vết về nhau. Sự không trả lại chiếc yếm chứng tỏ tình yêu của cô đối với chàng trai. Tình yêu ấy quan trọng hơn tất cả những đòi hỏi khác. Em giữ tình yêu ấy thì đấy là một niềm an ủi cho anh, và cho cả em rồi còn gì ! Hiểu như thế, chúng ta sẽ thấy cả hai con người này đều rất đẹp, diễn biến tâm lý của họ rất logic với lời ca dao trữ tình tha thiết này. Do vậy, về hình thức, bài ca dao là 2 lời có quan hệ đối lập nhau nhưng thực chất, có sự thống nhất về tình ý.2. Biểu tượngYếm :Áo yếm không chỉ đơn giản là thứ trang phục của người phụ nữ xưa mà còn có những ý nghĩa và giá trị về tinh thần cũng như nghệ thuật. Cái yếm đã đi vào những câu ca dao, tục ngữ, những câu thơ lãng mạn, những câu chuyện tình vương vấn với những mảnh yếm thắm lụa đào làm ngơ ngẩn lòng người.Hình ảnh chiếc Yếm đã để lại bao nuối tiếc, ngợi ca trong lòng các thi nhân ở mọi thời. Không chỉ thơ ca dân gian, mà những nhà thơ của thời hiện đại đều “phải lòng” yếm. Yếm trở thành ngôn ngữ trao gửi tình yêu. “Trời mưa, trời gió kìn kìn/ Đắp đôi giải yếm hơn nghìn chăn bông”. Và “Ước gì sông rộng một gang/Bắc cầu dải yếm cho chàng sang chơi”. Chiếc cầu dải yếm không có trong thực tế nhưng lại là chiếc cầu đẹp nhất và gợi cảm nhất trong ca dao. Ý nghĩ đó thật táo bạo nhưng cũng thật đằm thắm. Ở đây, chiếc yếm trở thành biểu tượng cho khát vọng tình yêu mãnh liệt của những chàng trai, cô gái lao động xưa. Chiếc yếm còn là cái cớ cho các chàng trai tỏ tình “Hỡi cô mặc áo yếm đào/Đi trong đám hội có chồng hay chưa?”. Chiếc yếm còn là nỗi nhớ nhung, mong đợi của kẻ xa quê “Mình về mình có nhớ chăng/Ta về như lạt buộc khăn nhớ mình/Ta về ta cũng nhớ mình/Nhớ yếm mình mặc, nhớ tình mình trao”. Nữ sĩ Xuân Hương của chúng ta đã hoạ bức hoạ bằng thơ hình ảnh thiếu nữ với chiếc yếm đào nửa thực, nửa ảo “Lược trúc biếng cài trên mái tóc/Yếm đào trễ xuống dưới nương long/Đôi gò bồng đảo sương còn ngậm/Một lạch đào nguyên suối chửa thông” đã làm cho chàng quân tử dùng dằng đi chẳng dứt... Nguyễn Bính thì đau khổ khi thấy “em đi tỉnh về”: “Nào đâu chiếc yếm lụa đào/Chiếc khăn lưng đũi nhuộm hồi sang xuân”... Thông thường, người phụ nữ tự chọn vải, chọn màu rồi tự cắt may lấy cái yếm để dùng. Thế nhưng, đôi khi chiếc yếm cũng được sản xuất hàng loạt để đem bày bán. Và từ đây, chiếc yếm đã là một tặng phầm hết sức thân tình để trở thành những kỷ vật rất được trân trọng của người phụ nữ. Có thể là một chàng trai mua một chiếc yếm để tặng người yêu: Anh mua cho em cái yếm hoa chanh Ra đường bạn hỏi, nói của anh cho nàng! Có một chàng trai khen một cô gái mặc chiếc yếm thắm bé bé xinh xinh. Chàng khen “người cắt cũng khéo, người khâu cũng tài”. “Người” ở đây chưa xác định là ai. Thế nhưng, ngay mấy câu tiếp chàng lại xác định chính chàng đã thêu nhạn, thêu hoa trên chiếc yếm: Hỡi cô yếm thắm lòa lòa Yếm nhiễu, yếm vóc hay là trúc bâu? Hay là lụa bạch bên Tàu? Người cắt cũng khéo, người khâu cũng tài! Một đàng anh thêu nên nhạn Hai đàng anh mạng nên hoa Yếm ấy anh để trong nhà Khen ai mở khóa đem ra cho nàng! “Khen” thì ai khen? Và “ai” ở đây là ai? “Yếm ấy anh để trong nhà” và chắc là “anh” đã cất kỹ lắm, có thể là trong rương và chìa khóa “anh” giữ. Vậy thì “ai” có thể “mở khóa đem ra cho nàng”? Còn ai trồng khoai đất này nữa chứ? Chính chàng đã tự khen mình tạo nên chiếc yếm xinh đẹp và chàng đã tự tay mang ra tặng cho nàng. Và chàng lại tự khen cái hành động tỏ tình tha thiết của mình. Và cũng từ cái việc tặng yếm này, mới dẫn đến bài ca dao như chúng ta đang phân tích. Như thế, lời mở đầu bài ca dao là lời của chàng trai là cách hiểu đem lại một hiệu quả thẩm mỹ rất lớn.Mô-típ biến hoá biểu tượng cho sự đổi thayKết cấu của mô-típ: A hoá /nở ra... BVí dụ: - Bao giờ cá gáy hoá rồng ...- Ngày đi trúc chửa mọc măngNgày về trúc đã cao bằng ngọn treNgày đi em chửa có chồngNgày về em đã con bồng con mang.Ở trong bài ca dao này là: Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc tímvà Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc xanhÝ nghĩa: nói lên sự đổi thay. Đấy có thể là một câu đưa đẩy quen thuộc của ca dao, nhưng ở đây, nó biểu hiện trong lời người con trai là sự ngỡ ngàng và nỗi đau thành thật, biểu hiện trong lời người con gái là sự khẳng định một cách đau xót sự thật ấy, cái quy luật "nhất thành bất biến" ngang trái và trớ trêu kia, nhưng trong lời nói người con gái, cô như muốn đưa ra một niềm an ủi từ cái lẽ không thể chống lại được tạo hoá. Như vậy, phân tích những đặc điểm thi pháp cho chúng ta cách hiểu rất bất ngờ về bài ca dao này. Bài ca dao là một sự biện minh cần thiết của tình yêu không đi đến hôn nhân. Đấy là một cách "giải quyết" không những hợp tình hợp lý mà còn đẹp cho cả hai người.